“Potter, bağlanmaya, imkansız olana,
aşka, Hasidik öğretinin yardımıyla bir kapı aralamaya, şans vermeye
çalışmaktadır. Şansın verdiği fırsatın önündeki engel, nesneler dünyası ile
ilişkilenme biçimidir. Nesneler dünyası, tarih dışı konumlanır zira önemli olan
bireysel/bireyler arası düzlemdeki ilişkilenmedir ve bu iradidir.”
Sally
Potter’ın “Tango Dersi” Filmi: Aşk İçin Dersler
“Raksederken, ayaklarınıza insanlığın demir zincirleri çarpmıyorsa, hangi kanun sizleri korkutabilir ki?” H.Cibran
1. “Tango Lesson” Üzerine Yazılanlar
Anne Jerslev (2000)’e göre film
toplumsal cinsiyetten ziyade “cinsiyet
farklarını aşan bir dayanışma hakkında”dır. Temel gerilim; gerçeklik ile
yanılsama arasındaki ilişki (biyografi ile kurmacanın birbirine karışması),
temel soru, gerçeklik ve yanılsamanın ne olduğu? Berber dükkanındaki ayna
sahnesinde Sally, iş ve özel yaşamın bir ve aynı şeyler olduğunu söylerken,
kişisel (film yönetmeni- diegetic director) ile profesyonel
olanın (extra diegetic director ) ayrılmazlığını
göstermektedir. [1]
Yuh-yi Tan (2013), filme Bataille
üzerinden bakar ve Delacroix
tablosu sahnesi ile filmin sonundaki “ben senim” şarkısına odaklanır. Yazara
göre Sally’nin yaşadığı üç metaforik dönüşüm şunlardır: Bir, moda filminden (rage)
tango filmine, ölümden (modellerin ölümü) yaşama; iki, tango performansından
sonra yaşanan duygusal çöküş; üç, Delacroix tablosu, dinsel meditasyon. Bataille’de
en yüksek erotik moment ölümdür. Sally, ölümü aşmada hayatını riske atarak güç
kazanır, Pablo ve kendisini “birlik”te çözer. Bataille’ın dediği gibi,
anksiyete, kendini ölürken görmektir. Sally, Pablo’nun liderliğini kabul
etmekle dansçı olarak ölmek zorunda kalır ve yönetmen olarak yaşar. [2]
Emine Uçar, tangonun, iki birey arasındaki mücadele sürecini ifade ettiğini ve
dansı kimin yönlendireceğine dair rol üstlenme üzerine yapılacak olan uzlaşmaya
dayandığını söyler. Uçar’a göre film,
mantık ve sezginin başarı ile sonuçlanan ittifakı ile "uğraşan" özel
bir değer taşımaktadır: “İçgüdüler yol gösterdiği sürece yola devam edilir,
yoksa insan kendini başkasının sürüklemesine nasıl bırakabilir ki...” [3]
Tangoyu “toplumsal cinsiyet (gender)” açısından inceleyen Beate Littig
ise; dansı yönlendirmede mücadele ve uzlaşmadan ziyade, erkeğin yönlendirme
rolünü üstlenmesinin söz konusu olduğunu belirtir.[4]
Carolyn Pinet
(2006)’e göre Potter’ın filmde yaptığı çok daha kapsamlıdır. Her şeyden önce 1990’ların
ortalarında Potter, Arjantin Tango hakkında bir film yapmaya karar verdiğinde,
senaryoyla ilgili iki önemli karar alır. İlki, filmde üç dil (İspanyolca,
Fransızca ve İngilizce) olması, diğeri ise, aralarında anlaşma yapan ve
birbirine aşık olan iki karakterin sürgünde ve yahudi olması. Potter’ın
tangonun süreç ve dinamiği hakkındaki filmi; kültürel kimlik ve sınırlar (sınır
geçişleri) üzerine olduğu kadar, aynı zamanda Arjantin ve sürgün politikası
üzerine bir düşünmedir. Arjantin’de, 1976-1983 askeri cunta döneminde yaşanan
kirli savaşta, öldürülen, işkence gören veya kayıp olarak gösterilen kurbanların
çoğu yahudi’dir. Tango her zaman bir sürgün ve sınır kapısı hikayesi olmuş; tango
sendromu ise, yurt dışında yaşayan arjantinlilerin tangoya bağlı özlem ve
nostalji deneyimini ifade etmiştir. Solanas’ın iki tango filminin (1985-1988)
Potter için de örnek teşkil ettiği söylenebilir.
Pinet,
filmde üç dil olması ve filmin farklı ülkelerde çekilmesini kültürel sınır
geçişler/aşmalar ile sürgüne yorarken, Potter bu konuda, kendisiyle yapılan bir
görüşmede, bunun “pratik” nedenlerden kaynaklandığını söylemektedir. Üç ülke,
hem yapımcıya hem de yönetmene yarar sağlamaktadır. Finansal kaynak ve
risklerin altı yapımcı şirkete dağıtılması; bu şirketlerin bütün maliyet ve
riski tek başlarına göğüslemeleri yerine paylaşmayı, yönetmen bakımından ise
sanatsal özgürlüğü sağlamıştır. Zira yönetmen üzerinde kontrol kurucu tek bir
şirket yoktur.[5]
Pinet’e
göre Potter, bir yazar/yönetmen olarak kendisi ve öteki arasındaki tüm ilişki
biçimlerini; tangonun hikayesini (anlamını), toplumsal cinsiyet, ırk,
sömürgecilik ve emperyalizm açısından araştırabilmiş, hatta gerilim ve
çatışmaların uzlaştırılabileceği yerlerin ötesinde bir yere taşıyabilmiştir.
Filmi, aşk, iş ve yaratma hakkındaki bir dizi tango dersi olarak çekmeye karar
veren Potter için tango, gündelik hayatın anlamsızlığı, politik baskı ve
yaşlanmanın yıkıcı etkileri karşısında zarif bir umut ve yaşam mücadelesine
dair bir kanıttır.
Kim
önderlik edecek/yönlendirecek, kim takipçi olacak? Potter, tangoyu, iktidar ve
şiddet üzerine düşünmenin bir aracı olarak kullanır. Potter, öğrenmesi gereken
bir ders olduğunu söyler. “Yönetmen olarak çalışma hayatımın büyük kısmını
yönlendiren bazı insanların, izlemenin ne anlama geldiğini öğrenmek için
sundukları fırsat, büyük bir nimetti.”
Potter’ın
beşinci ve onuncu derslerde odaklandığı yahudiler ve sürgün temasıdır. Beşinci
derste, Pablo ve Sally Paris’te sürgündeki yahudiler olarak karşılaşırlar;
yabancı bir kültürün içinde kayıp ve başıboşturlar. Onları yeniden birleştiren,
tangonun yanısıra, işte budur. Paris’teki kilise sahnesi, yani Delacroix’nun
Jacob ve melek tablosu. Jakob ve bir yabancı güreşirler. Jacob onu
yenemeyeceğini anlar, zira o bir melektir, veya tanrı. Jakob, yani Pablo, kendi
kendisiyle boğuşmaktadır. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra Yahudi-Hristiyan
düşüncesine giren bir doktrin (Hasidic doctrine)[6]: Kişinin bütün varlığıyla
bir ilişki içine girebilmesi için, açgözlülük, bencillik,
ırkçılık vb.den kurtulması. Tablonun
önünde Sally ve Pablo, dönüşümlü olarak Jacob ve melek olurlar. Kutsal kitapta
Jacob’a müjdelenen ev İsrail’dir, filmde, Sally ve Pablo için ne/neresidir?[7]
Evi
aramak için Buenos Aires’e dönerler. Sokaklarda dans ederler, aralarındaki
gerilim yağmurda yıkanır. Sonra, filmde kim yönlendiren kim takip eden olacak
konusunda tartışırlar. Film, tıpkı tango gibi ileri geri gider. Tango yapacak
yer bulamazlar. Sonra terk edilmiş bir depoda dans ederler: Piazzolla's
"Libertango. Dışarıda tutmanın değil, Sally’i merkeze koyan içeri almanın
dansıdır. Bu, filmdeki özgürlük momentidir. Potter bununla ilgili şöyle yazar:
alert receptivity… dansçı tamamen kendi bedeninin kontrolü altındadır, gideceği
yerin kontrolünü teslim eder. Karşılıklılık ve neşe, tangonun anahtarıdır.
3. Tango Dersi
“Ve böylece Aşk'ı tarif eden herkes
kendi umutlarını ve korkularını bıraktı önüme,
sır olarak.“H.Cibran
3.1.
Siyah ve Beyaz
Filmin
başı ve sonunda ortak olan iki öğe bulunmaktadır: Aynı müzik ve beyaz-siyah
kontrastı. Film, “ben sen’im” şarkısının müziğiyle (sözsüz) başlar, aynı şarkı
(sözlü) ile biter. Sally, beyaz çalışma masasını silmektedir. Sonraki
çekimlerde de beyaz çalışma masası ve beyaz tabureyi, siyah piyano ve siyah
sandalye ile birlikte üstten çekimler ile sık sık görürüz.
Halil Çelik
[1] Jerslev, Anne, Sally Potter's
"ecrands seconds": A Reading of Sally Potter's Work. Review; Nov2000, Vol. 21 Issue 2
[2] Tan, Yuh-yi, “Tango Duet: Erotic
Writing in The Tango Lesson.” 1stGlobal Conferences— Time, Space and the Body
and — Body Horror. Organized by the British Inter-Disciplinary.Net.Sydney. Feb.
11-13, 2013
[4]
Littig,
Beate, On heels: A praxiography of
doing Argentine tango, European Journal of Women's Studies November 2013 vol. 20 no. 4 455-467
[6] “İnsan
türünün her bir bireyi diğerlerini kendinde eksiksiz olarak tamamıyla kapsar,
kendi sınırlı varlığı ise tesadüfidir… Tesadüfi koşullar araya girmediği
sürece, bireyler her biri diğerini bütünüyle yansıtan karşılıklı aynalar
gibidirler… Sadece, peygamberler ve azizler gibi bazıları diğerlerini bütünsel
(kâmil) olarak fiilinde kapsarken, bazıları ise diğerlerini yalnızca kudret olarak
kapsar.” “Her çeşit hikmetin, niteliği ve mertebesine göre, yalnızca kendisine
özgü bir şarkısının ve melodisinin olduğu keşfedilmiştir. Ve bu böylece
hikmetin niteliğine göre daha yüksek bir melodiye doğru mertebe mertebe
yükselerek gider… Putperest inanışlarda dahi (yıldızlara ve takımyıldızlara
tapanların), kendi yanılsamalı öğretilerinde her putperest inancının
tapınaklarda bir araya gelerek söyledikleri kendine özgü bir melodisi vardır.
Aynı şekilde tam tersine, kutsiyette de her inancın bir şarkısı ve melodisi
vardır.” http://www.usdusunveotesi.net/yazilar2.asp?yno=30&bant=10&katno=10
[7] Pinet, Carolyn, Translatin
Tango: Sally Potter’s Lessons, Romance Notes , Vol. 46, No. 3 ,
Spring 2006
