Halil İnalcık, Şeyh Bedreddin’in basit bir
derviş olmadığını, İslâm hukuku ve dinî ilimler üzerine önemli eserler veren
büyük bilginler arasında yer aldığını ifade eder. Şeyh Bedreddin’in bugüne
ulaşan eserleri de, -Vâridât hariç-, genellikle İslam hukukuna ait olan,
onun bir fıkıh alimi olarak kaleme aldığı eserlerdir (Döğüş, 2005). Bu eserler sonraki
dönemlerde hem fıkıh alimleri hem de uygulayıcılar üzerinde etkili olmuş, örneğin Câmiu’l-fusûleyn adlı
eseri daha sonraki yıllarda kadılar tarafından dava meselelerini kapsayıcı en
faydalı kaynaklardan biri olarak sıkça kullanılmıştır (Hıra, 2011).
İlim
adamlığı, fıkıh alimi olarak yetkinliği tartışılmayan/genel kabul gören Şeyh
Bedreddin, aynı zamanda bir mutasavvıftır. İnalcık’a göre de Bedreddin, fıkıh
alimi olmasının yanı sıra, daha sonra tasavvufla ilişkilenen ve İbn Arabî’yi
örnek alan bir sufidir (Döğüş, 2005). Aslında bir fıkıh alimi olarak
Bedreddin, önceleri tasavvufa ve tarikatlara pek sıcak bakmamış, hatta
Mevlevilerin sema ayinlerini, ney ve kudüm gibi musiki aletleri kullanmalarını eleştirmiştir
(Yananlı, 2016). Dervişlerin
sultan tarafından sopa ile cezalandırılmasını isteyen ve onlardan hoşlanmadığı
için Şeyhûniyye Medresesi’ndeki odasına gitmeyen Bedreddin’in tarikata girmesi/
kendisini tasavvufa vererek mürid olması; Şeyh Hüseyin Ahlâtî ile karşılaşması
ve ondan etkilenmesi sonucunda olmuştur (Hıra, 2011; Yananlı,
2016; Yener, 2017).
Şeyh Bedreddin’in fıkıh eserleri dışında en
dikkat çekeni, içinde felsefe ve tasavvufa dair görüşlerin yer aldığı, hakkında
en çok övgü ve yergi yazılan Vâridât adlı eserdir (Yananlı,
2016; Hıra, 2011). Şeyh Bedreddin’e atfedilen Batınîlik, Hurufîlik gibi çoğu düşünce de bu esere dayandırılmaktadır (Duman,
2016). Ders notları ve şifâhî olarak söylenmiş
birtakım sözlerin derlenmesinden oluştuğu kabul edilen Vâridât’ın Şeyh Bedreddin’e aidiyetiyse şüpheyle
karşılanmaktadır (Hıra, 2011; Döğüş, 2005).
Cemil
Yener (2017) için Vâridât, doğrudan doğruya Şeyh
Bedreddin’in elinden çıkmamış, ölümünden sonra yazılmış ve Bedreddin tarafından
görülüp düzeltilmemiş derleme bir eserdir. Dervişleri
tarafından Bedreddin’in ağzından yazılmış olsa bile, muhtemelen onun söylediklerine
eklemeler yapıldığı da savunulmaktadır (Duman, 2016). Bu nedenle Yener (2017), Vâridât’ın Bedreddin’in
düşünce ve görüşlerinden birçok şeyi yansıttığını fakat bu eserle onun gerçek
düşünceleri hakkında kesin bir sonuca varılamayacağını belirtir. Bununla
birlikte, Yener’e göre önemli olan, Bedreddin’in mezhebi ve inancı değil,
yapmak istediği devrimdir. Yener, Vâridât’ta, Bedreddin’in
yaşantısı ile karşılaştırılarak okunduğunda, bir tarikat adamının öğütlerinin
çok ötesinde birtakım planlar bulunduğunun sezileceğini düşünmektedir.
Barış
Çoban (2007) Vâridât’ı, Şeyh
Bedreddin hareketinin düşünsel temellerini/temel öncüllerini ortaya koyan ve Bedreddin’in
söyleminin anlaşılması bakımından temel bir metin olarak görmektedir. Buna göre
Vâridât, sadece
kuramsal bir metin olarak kalmayıp eyleme de geçirilen, siyasi bir hareketin
manifestosudur: “Vâridât Börklüce’nin
eyleminin söylemidir, kuramıdır.” Bu söylem, varolanın dışında farklı bir
düzene gönderme yapmakta ve dinsel alan üzerinden dolayımlanmış maddi
gerçeklikte yaşanılabilecek bir cennetin, bir ütopyanın kurulması istemini içermektedir
(Çoban, 2007).
Özetle, Şeyh Bedreddin’in tasavvuf anlayışı konusunda kabul edilmiş
belli bir görüş yoktur (Hıra, 2011).
Vâridât ise, Şeyh
Bedreddin’e aidiyeti üzerinde şüpheler bulunan bir eserdir. Bu husus, doğrudan
veya eser üzerinden bir tarihsel figür olarak Şeyh Bedreddin’den ziyade
bizatihi Vâridât’ı okumayı/anlamayı amaçlayan bu yazı dizisi bakımından
pek fazla önem taşımamaktadır. Bundan sonraki bölümle birlikte, eserde bir
paragraf yer tutan “Vaktin çocuğu” kavramına odaklanılarak, Vâridât’ı
okuma/anlama çabasına başlangıç yapılacaktır.
Kaynakça
Ayhan
Hıra, Şeyh Bedreddin Cami’u’l-Fusuleyn Adlı Eserinin Hanefi Fıkıh
Literatürüne Katkısı: İbn Nüceym Örneği, İslam Hukuku Araştırmaları Dergi s i , s y. 20, 2012, s.
197-209
Ayhan Hıra, İSYANIN GÖLGESİNDE BİR ŞEYH:
İLİM ZİNCİRİNİN KAYIP HALKASI FAKİH ŞEYH BEDREDDİN, İslam
Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy.17, 2011, s.451-476
Barış
Çoban, “Şeyh Bedreddin Hareketinin Manifestosu Olarak ‘Varidat’”. Tarih,
Ütopya, İsyan: Şeyh Bedreddin. (Der: B. Çoban). Su Y. İstanbul. Kasım 2007.
Cemil Yener, Şeyh Bedreddin: Varidat,
Milenyum yayınları, İkinci Baskı, İstanbul 2017
Filiz Duman, İslam İnancını Şeyhlerle
Tahrif Etmek: Şeyh Bedreddin Örneği, Eleştirel
Bakış Dergisi, 1,
2016
H.Rahmi Yananlı (Hzr.), Varidat Tercümesi ve
Şerhi, Büyüyen Ay, İkinci Baskı, İstanbul 2016
Selahattin Döğüş, Şeyh Bedreddin ve Rumeli
Gazileri, Osmanlı
Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı 18, 2005
